تور ماسال

پل خشتي لنگرود بر روي تور ماسال رودخانه لنگرود در راه قديم لاهيجان به رنگ لنگرود ساخته شده است. پل لنگرود در محل پل چوبي قديمي به دست رفته حاج تور ماسال آقا بزرگ منجم باشي و در زمان سلطنت فتحعلي شاه ساخته شده است. طول پل خشتي لنگرود 37 متر و عرض آن 5/4 متر است. تور ماسال ارتفاع بلندترين تور ماسال نقطه پل خشتي لنگرود از سطح رودخانه 70/9 متر است. پل خشتي لنگرود 2 چشمه با طاق‌هاي جناغي داد كه تور ماسال از دو طرف به جرز‌هاي قطور تكيه داده اند.

پل خشتي نياكو كه با آجر ساخته شده، بر سر راه تور ماسال لاهيجان به رشت قرار دارد. طول پل خشتي نياكو ۵۰ متر و عرض آن 80/5 متر است و دو چشمه بزرگ و دو چشمه كوچك دارد تور ماسال و احتمالاً در دوره صفوي ساخته شده است. پل خشتي نياكو به دليل ارزش‌هاي تاريخي و معماري دوره صفوي تور ماسال به ثبت رسيده  تور ماسال و يكي از آثار ديدني و جالب توجه استان گيلان و شهر زيباي لاهيجان به شمار مي‌آيد.  

در انتهاي محله "پردسر" بر تور ماسال رودخانه "سيم رود" پل آجري استواري با پنج چشمه به نام پل خشتي لاهيجان جلب نظر مي‌كند. چشمه مياني پل خشتي لاهيجان از تور ماسال چشمه‌هاي ديگر بزرگتر است. تاق چشمه‌ها هلالي است و بلندي لبه تاق چشمه مياني از سطح آب چهار متر مي‌رسد. طول پل خشتي تور ماسال لاهيجان ۱۵ متر و سطح آن تور ماسال سنگ فرش است.

پل خشتي لاهيجان در نزديكي تور ماسال هتل جهانگردي لاهيجان قرار گرفته به همين خاطر ميهمان شهر لاهيجان  ميتوانند براي اقامت، اين هتل را انتخاب نمايند.

كاروانسراي لات كه نزد اهالي  تور ماسال محل به كاروانسراي شاه عباسي نيز شهرت دارد، در ۳۵ كيلومتري جنوب رشت و در چهار كيلومتري امامزاده هاشم، بر سر تور ماسال جاده رشت- قزوين واقع شده است. نام باني و همچنين سازنده يا سازندگان كاروانسراي لات معلوم نيست؛ زيرا كه مانند بسياري از تور ماسال كاروانسرا ها، فاقد كتيبه و سنگ نبشته است، ولي بر اساس نوشته متن‌هاي تاريخي، به دستور منوچهر خان معتمدالدوله در سال ۱۲۴۶ هجري قمري ساخته شده است. تور ماسال كاروانسراي لات حياطي مربع شكل دارد كه در هر ضلع آن به طول ۲۷ متر، هفت صفه و  تور ماسال اتاق ساخته‌اند. در كنج‌هاي ضلع‌هاي شمالي و جنوبي، صفه مانندي ساخته شده كه به مال بند زمستاني راه دارد. درِ كاروانسراي  تور ماسال لات در ضلع شرقي آن قرار دارد. كاروانسراي لات با آجر و ملاط ساروج ساخته شده است.  

در كناره راست رودخانه نسيم رود در مسير تور ماسال راه لاهيجان به ديلمان، كاروانسراي قديمي تي تي كه از سنگهاي رودخانه و آجر و گچ ساخته شده است، به چشم مي‌خورد كه به دوره تور ماسال صفوي تعلق دارد. باني تي تي كاروان سرا، " تي تي خانم" عمه يكي از شاهان صفوي است. ديوارهاي خارجي تي تي كاروان تور ماسال سرا از سنگ رودخانه و ملاط ساروج ساخته شده، اما بخش‌هاي داخلي تي تي كاروان سرا از آجر و ملاط گچي است. بخش ورودي  تور ماسال تي تي كاروان سرا از يك هشتي با اتاق مدور آجري تشكيل شده و دو ايوان در دو سوي اين هشتي وجود دارد كه از آنها مي‌توان تور ماسال به حياط تي تي كاروان سرا وارد شد. با توجه به محدود بودن تعداد كاروانسراها در تور ماسال گيلان، بنا كاروانسرا تي تي مي‌تواند اطلاعات تور ماسال مورد نياز را در مسيرهاي كاروان رو و قديمي گيلان در اختيار محققان قرار دهد.

قلعه ليسار در ۱۸ كيلومتري مركز شهرستان تالش تور ماسال ، كه در منطقه "هره دشت " نزديك " نوندان" واقع شده است و بصورت دژي بسيار مستحكم با نقشه حفاظتي، بر روي تپه‌اي كه تور ماسال حدود ۱۵۰ متر از زمين‌هاي اطراف خود بلندتر است، قرار دارد. مصالح قلعه مستحكم ليسار ، در قسمت باروي آن از سنگ و تور ماسال ساروج و تأسيسات تور ماسال دروني قلعه ليسار از آجر و نوعي ساروج سفيد ساخته شده است. بناي عظيم قلعه ليسار ، كه به دوره سلجوقيان تور ماسال مربوط است، از بخش هايي مانند خان نشين، قراول خانه، اصطبل و آب انبار تشكيل شده است.

قلعه رودخان ، مدت‌ها تخت گاه و مركز فرمانروايان گيلان بوده است و در ناحيه كوهستاني بخش علياي رود رودخان و در ۱۶ كيلومتري جنوب شرقي فومن قرار دارد. قلعه تور ماسال رودخان دژي محكم و بزرگ است كه بيش از پنج هكتار وسعت دارد. مشاهده قلعه رودخان ، هر بيننده‌اي را به حيرت وا مي‌دارد؛ تور ماسال حيرت از آن رو كه چگونه سازندگان هنرمندان آن توانسته‌اند مصالح مورد نياز آن را از يك راه كوهستاني بسيار دشوار تا پاي كار تور ماسال در بلنداي كوه برسانند و دژي اين گونه بلند و محكم را در ارتفاعي دور از دسترس بسازند. قلعه رودخان از سنگ و آجر ساخته شده تور ماسال است و در بخش آسيب پذير و حساس آن از سنگ با ملاط ساروج استفاده شده است ؛ اما در بيش تر اتاق ها، برج‌ها و تور ماسال سقف‌هاي گنبدي تور ماسال شكل قلعه رودخان ، از آجر و گچ استفاده شده است. با توجه به پستي و بلندي طبيعي كوهستان، ارتفاع ديوار‌ها از ۳ تا ۱۰ متر متفاوت است. در نقاط نفوذپذير قلعه رودخان ، قطر و ارتفاع ديوارها و باروي آن بيشتر است. تنها راه ورود به قلعه رودخان ، در جهت تور ماسال شمال شرقي قرار دارد كه در كنار آن دو برج دفاعي ساخته شده است. قلعه رودخان ، در مواقع اضطراري مي‌توانست چندين هزار تور ماسال نفر را براي مدت طولاني در خود جاي داده و محافظت كند. در داخل قلعه، آبي گوارا در همه فصل‌هاي سال جاري است. احتمال داده تور ماسال مي‌شود كه اين آب را با استفاده از آبراهه (كانال) به داخل قلعه رودخان آورده باشند.

در روستاي بُندُبن قاسم آباد برج قديمي تور ماسال به ارتفاع ۱۲ متر سربرآورده كه راه روهاي زيرزميني دارد و نقش دفاعي داشته است. برج قلعه بندبن قاسم آباد ، بخشي از قلعه بندبن تور ماسال قاسم آباد كه برج نگهباني آن در بخش جنوبي قلعه و مشرف بر دهكده بندبن هنوز سالم باقي مانده است. برج قلعه بندبن قاسم آباد با تور ماسال ارتفاع ۷۵ متر و قطر 5/4 متر، هشت سنگ انداز سالم دارد. از خود برج قلعه بندبن قاسم آباد جز يك ديوار سنگي با ملاط گچ به  تور ماسال طول پنج متر و به پهناي ۱۲۰ سانتيمتر چيز ديگري بر جاي نمانده و بخش شمالي آن توسط گنج يابان و غارتگران آثار باستاني ويران تور ماسال شده است. در جبهه شرقي، درِ برج قلعه بندبن قاسم آباد به ارتفاع تور ماسال يك متر هنوز پابرجاست.